|
Биік таудың төбесі, асқар шыңы алыстаған сайын жақсы көрінеді деуші еді. Асекеңнің Ұлы тұлғасы өзі өмірден өткен соң күн сайын ұлыланып бара жатқаны рас. Дегенмен, Асекең - тірі кезінде-ақ аты аңызға айналған, халқының адал бағасын алған, шексіз құрметіне бөленген адам.
Өйткені Асанбай Асқаров - Алаштың алыбы, қазақтың арысы, ұлттың намысы, елдің ары мен абыройы еді. Қайталанбас біртуар дара тұлға, дана тұлға еді. Асанбай ағамыздың осы дана, дара тұлғасы халқының есінде мәңгі сақтала бермек.
Көпжасар НӘРІБАЕВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі.
Замананың зәйілі, саясаттың ықпалымен аты тоғыз рет өзгерсе де өңірдің шежірешісі, халықтың мінбері болған, қазірде де осы қалпынан танбаған «Ақ жол» газетінің ғасырлық тойы ақындардың аламан айтысынан бастау алғаны белгілі. Ақындар газет қана емес, облысымыздың тарихын да толғап, бұрын-соңды басқарған басшыларды да жырға қосты. Зал толы халықтың ықыласына бөленген Олжас Отардың:
Жамбылға кімдер келіп, кім кетпеген,
Бұл елдің бағасына құн жетпеген.
Асқаров салған үйлер алаңдағы,
Тараздың сұлулығына құн жетпеген, - деген туған өлкесіне өшпес іздерін қалдырған тұлғаны мадақтауы тыңдармандардың көңілінен шыққан еді.
Ғасыр жасаған басылымның шежіресін түзген журналист ретінде жақсы білемін, Асанбай Асқаров бірінші басшы болған 1959-1965 жылдарда облысымыздың әлеуметтік-экономикалық дамуында үлкен серпіліс болды. Бұл жайында кезінде онымен қызметтес болған ардагерлердің газет бетінде жарияланған естеліктерінде, шығарған кітаптарында жазылған. Ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше көңіл бөлген, Жамбыл, Алматы және Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Түркістан) облыстарын басқарған жылдарда халықпен етене жақын болып, олардың мұң-мұқтаждарына мүмкіндігінше көмектескен, елді мекендерді көркейтуге, мектеп, балабақша, аурухана, дәрігерлік пункттер, монша, тұрғын үйлер, клуб, кітапханалар санын мейлінше көбейтуге ерекше мән беріп, қамқорлығын аямаған.
Аграрлы облыста сол жылдары өндірістің барлық саласында үздік жетістіктерге жеткен шаруашылықтар да аз болған жоқ. Солардың бірі - Қазан революциясы ордені тағылған «Трудовой пахарь» ұжымшары болатын.
Бұл шаруашылықтың өрлеу жолына түсу тарихы 1964 жылы Жамбыл ауданындағы XII партсъезд атындағы ұжымшарды басқарып жүрген Александр Львович Нахмановичтің төраға болып сайлануынан басталады. Соғыс ардагері, жоғары білімді агроном айналасы бір жылда артта қалған шаруашылықты озаттар қатарына қосты. Әсіресе, қант қызылшасын өсіруде үздік табыстарға жетті. Шаруашылықтың барлық саласында ғана емес, орталығы Буденовка (қазіргі Түймекент) ауылының да бейнесі өзгерді, жаңа құрылыстар салынды. Бұлар облыс басшысы Асанбай Асқаровтың қамқорлығымен жүзеге асты. Табысы тасыған ұжымшарда тәжірибелік елді мекеннің жобасы жасалынып, сол бойынша жаңа құрылыстар жүргізілді, еңселі Мәдениет үйі, қала үлгісіндегі тұрғын үйлер, басқа да нысандар бой көтерді. 1965 жылы ұжымшар төрағасы, экономика ғылымдарының кандидаты А.Л.Нахмановичке Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Шаруашылықта 75 адам КСРО орден, медальдарымен марапатталды.
Атағы дүрілдеп сол кезгі құдіреті Одаққа танылған шаруашылық еңбеккерлері 1992 жылы Асанбай Асқаровты қонаққа шақырып, кездесу ұйымдастырып, ұлттық дәстүрімізге сай сый-сыяпат көрсеткен.
Аудан тарихында қалған осынау оқиға жөнінде маған Халықаралық Д.Қонаев қорының Жамбыл облыстық бөлімшесінің кітаптарын шығарып жүрген кезімде марқұм, қор төрағасының орынбасары, Жамбыл облысының және Байзақ ауданының Құрметті азаматы Нәрейім Сейдуалиев ағамыз кеңінен әңгімелеп берген еді.Аймантөбе ауылында өскен Нәкең 1964-1970 жылдары аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болып істеген. Мені және мектептес досым атақты тарихшы, марқұм Талас Омарбековті комсомол қатарына қабылдаған. Мұны біз әрине, мақтанышпен айтушы едік. Комсомол жұмысынан кейін ұзақ жылдар басшы партия-шаруашылық қызметтер атқарған Нәкең 1992 жылы аудан әкімі Смағұл Әбілековтің орынбасары әрі РАПО (аудандық агроөнеркәсіптік бірлестік) төрағасы болып істеп жүрген-ді. «Трудовой пахарь» ұжымшарының төрағасы Александр Львович Нахманович әйгілі Желтоқсан оқиғасынан кейін қуғынға ұшырап, төрт жарым жыл Мәскеудің түрмесінде азап көрген, Бішкекте он жеті айға созылған сотынан кейін, ақталып шыққан Асанбай Асқаровты өзі басқаратын шаруашылыққа шақырып, сый-сыяпат көрсетуді ойға алғанда ең алдымен Нәкеңмен ақылдасқан. Ағамыз әрине, Нахмановичтің Асқаровтың шапағатын көп көргенін, босап шығуына деген қуанышы шынайы екендігін жақсы біледі. Содан да көмектесуден бас тартқан жоқ. Дереу іске кірісті. А.Нахмановичті ертіп Меркі ауданына келіп, іздеген адамдарын «Татия» кеңшарының директоры Қайсарбай Ыдырысовтың үйінде жолықтырды. Байзақтықтардың шақыруын жеткізгенде Асқаров бірден қабылдаған. Келетін күні келісілген.
Қадірлі қонақтарын қарсы алуға дайындыққа кіріскен шаруашылыққа Нәрейім ағамыздың ақылымен сол тұста республикаға жақсы таныла бастаған жас айтыс ақыны, Шахан ауылындағы Мұхтар Әуезов атындағы орта мектептің оқушысы Мұхамеджан Тазабеков шақырылды.
Асқаровтың атақты шаруашылыққа келетіні жайлы хабар облысқа тез тарады. Түймекентке облыс орталығынан «Асқаровты қорғау комитетінің» төрағасы болған Арыстан Өтеулин, ауданның өзінен аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеп, үлкен құрметпен зейнетке шыққан Ұзақбай Сыздықбаев, аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы Жапар Дидарбеков, басқа да ардагерлер, аудандық мекемелер мен ұйымдардың бұрынғы басшылары келді.
Сол күні Асанбай Асқаровтай тұлғамен дидарласу Түймекентте үлкен мереке болып өтті. Елдің құрметі арнасынан асып төгіліп жатты. Мәдениет үйіндегі жиында алдымен сөз сөйлеген Александр Львович Нахманович Асанбай Асқаровқа деген ел алғысын жеткізді, қазақ дәстүрімен сый-сыяпат жасап, шапан кигізді. Мұхамеджан Тазабеков арнау жырын төгілтті. Асанбай Асқаров оған қатты риза болып, әлгінде өзіне тарту етілген шапанды Мұхамеджанның иығына жапты. Халқымыздың салтында бұлай ету бар. Бұған риза болған жұрт шапалақ ұрып жатты...
- Асекеңдей ардақты ағамыз сол жолы құшақ жайып қарсы алған байзақтықтар тарапынан өзіне көрсетілген құрметке риза болып, алғысын айтып аттанды,-деп аяқтаған еді әңгімесін Нәрейім Сейдуалиев ағамыз.
- Осылай болатын жөні бар. Асанбай ағамыз өз кітабында осы Байзақ ауданының тумалары Арғынбай Бекбосын, Жақсылық Сәтібеков ағаларымызға да алғыс айтқан,- дедім мен.
- Мұны білемін,- деді Нәкең.
Менің айтқаным Асанбай Асқаровтың «Тағдыр» атты кітабы болатын.Онда «..Ел арасында менің тағдырыма жаны ашыған, қабырғасы қайысқан сөздер көп болғанымен сол ортада құмығып, кең көлемде қанат жайып кете алмай жатқаны аңғарылатын.Осындай көпшілік күйзеліп, дағдарып, тығырыққа тірелгендей қамыққан шақта Жамбыл облыстық «Ақ жол» газеті (редакторы Арғынбай Бекбосынұлы) тұңғыш ресми тұрғыда сөзді бастап, арашаға ұмтылған еді» деп жазылған.
Ал, «Ақ жол» газетінің республикадағы басылымдар ішінде алғаш болып Асанбай Асқаровты арашалап үн көтергені туралы әлі күнге айтылып та, жазылып та келеді.
Тағы бір ағамыз, ауданымыздың Теспе ауылының тумасы, ақын-журналист Жақсылық Сәтібеков алғаш газетке «Асқаровтың ісі: сот жүріп жатыр» деген мақала жариялады. Кейін «Асқаровтың соты» атты кітап (Алматы, “Жалын” баспасы,”Қаламгер” кіші кәсіпорны, 1992 жыл.) жазып, баспадан шығарды.
Ауданымыздан шыққан Социалистік Еңбек Ерлері Дариға Жантоқова, Сындыбала Оңғарбаева, Мәрзия Ибрагимова, сол тұста аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы болған Жапар Дидарбеков, аудандық ардагерлер кеңесінің алқа мүшесі Рәш Шәметов және басқалар Асқаровты қорғау және түрмеден босату қозғалысына белсене қатысқан. Бұл туралы Асқаровты қорғау жөніндегі қоғамдық комитет төрағасы Арыстан Өтеулиннің, сондай-ақ 1962-1973 жылдары аудандық Кеңес атқару комитетінің төрағасы болған Өтеулі Досыбиевтің естеліктерінде айтылған. Асанбай Асқаровтың түрме қабырғасында жазған «Жұмақ пен тозақ жырлары» кітабындағы «Бір жылғы төл едік» ... (Өтеуліге)» деген өлеңі өзімен елу жыл құрдас, дос болған осы Өтеулі Досыбиевке арналған.
Досын қапастан шығаруға аянбай атсалысқан Өтеулі ағамыз «Мен газеттеріңмен түйдей құрдаспын, 1922 жылғымын» дейтін.Біздің Байзақ ауданында қызмет атқарған жылдары туралы әңгімелегенде соғыс тозағынан өткен, жасы да келген адамның задының мықтылығы таңқалдыратын.Ауданда өзімен қызметтес болған Рахман Медеуілов, Әнуарбек Сандыбаев, Сәтбай Әбдіқұлов, Шекербек Әлтаев, Жапар Дидарбеков, Нәби Мулдыев, Рысбек Бегалиев және басқалар туралы талай сыр шерткен.
Осыдан бес жыл бұрын Нәрейім Сейдулиев ағамызбен бірге Асанбай Асқаровтың кіші Отаны-Меркі ауданында туғанына 95 жыл толуына арналып ұйымдастырылған айтулы іс-шараға қатысқаным бар. Оған Алматыдан Асқаровтың 93 жастағы жұбайы Фатима Асқарова, Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі Көпжасар Нәрібаев, ғылым докторлары Болат Көмеков пен Намазалы Омашевтар, Шымкенттен белгілі жазушы «Асқаровтың ақ қайыңдары» драмалық пьесасын жазған Мархабат Байғұттовтар келіп қатысты. Асанбай Асқаровтың ескерткіші ашылардағы академик Көпжасар Нәрібаевтың сөзі жиналғандарға ерекше әсер сыйлаған еді...
Содан беріде бес жыл өте шығыпты. Күні кеше туған жерінде дара тұлғаның 100 жылдығын тойлау басталып та кетті....
Суретте: Түймекент ауылы, Мәдениет үйінің алды, Асқаровпен кездесуге қатысушылардың бір тобы.Бірінші қатарда оң жақтан санағанда төртінші тұрған Асанбай Асқаров, оның оң жағындағы А.Л.Нахманович. Екінші қатарда оң жақтан санағанда алтыншы ауданды 1970-1983 жылдары басқарған Ұзақбай Сыздықбаев, «Асқаровты қорғау қоғамдық комитетінің» төрағасы Арыстан Өтеулин, үшінші қатарда оң жақтан алтыншы Рәш Шәметов, сегізінші Жапар Дидарбеков,тоғызыншы Нәрейім Сейдуалиев, осы екеуінің артында тұрған 1990-1992 жылдары ауданның бірінші басшысы болған Үсіпәлі Халиев. (Фотосурет «Трудовой пахарь» колхозының кәсіподақ комитетінің төрағасы болып көп жыл істеген, қазірде зейнеткер Толыбай Оразовтың жеке архивінен алынып, жарияланып отыр).
Тұрсынхан ТОЛҚЫНБАЙҰЛЫ,
ардагер журналист,
Байзақ ауданының
Құрметті азаматы. |
